Χρήσιμα στοιχεία αφενός για τη λειτουργία και την ιδιοσυγκρασία του νεοσύστατου ελληνικού κράτους και αφετέρου για τον τρόπο ζωής και της συνθήκες διαβίωσης των Αρβανιτών μπορούν να αντληθούν από τις απογραφές πληθυσμού.
Τα Αρβανίτικα στις απογραφές του ελληνικού κράτους
Τα Αρβανίτικα στην απογραφή του 1861
Στην απογραφή του 1861, αναφέρονται 67.941 κάτοικοι, οι οποίοι δεν μιλούσαν την ελληνική γλώσσα, εκ των οποίων οι 37.598 μιλούσαν Αρβανίτικα, -τα οποία το επίσημα κράτος κατέγραφε ως Αλβανικά-, ενώ μόλις 1.217 κάτοικοι μιλούσαν Βλάχικα.
Να επισημάνουμε πως η απογραφή εννοεί αυτούς που δεν μιλούν καθόλου Ελληνικά, μιας και σίγουρα ο αριθμός όσων μιλούσαν και Ελληνικά και Αρβανίτικα ή Βλάχικα ήταν σαφώς πολύ μεγαλύτερος.
Σύμφωνα πάντα με την απογραφή του 1861 οι περισσότεροι ομιλούντες Αρβανίτικα διέμεναν στις εξής περιοχές: Αττική 13.562, Μεγαρίδα (Σαλαμίνα, Ελευσίνα και Ειδυλλία) 5.055, Θήβα 5.195, Κάρυστο 3.539, Λειβαδιά (Πέτρα και Χαιρώνεια) 2.917, Τροιζηνία 1.933, Κορινθία 1.907, Ναυπλία 1.160.
Μάλιστα, στην απογραφή επισημαίνεται η ανάγκη να καταβληθούν προσπάθειες, προκειμένου να εκλείψει αυτή η γλωσσική διαφορά, αφού καθιστά τους ομιλούντες εντελώς απαίδευτους. Σε αυτήν την κατεύθυνση τονίζεται τόσο η επιβεβλημένη ίδρυση σχολείων για τα κορίτσια όσο και η υποχρέωση φοίτησης για όλα τα αγόρια από οικογένειες χωρικών. Ακόμη, υπογραμμίζεται η άρνηση των Αρβανιτών να μάθουν Ελληνικά, όπως επιβεβαιώνεται από τις δυσκολίες που λάμβαναν χώρα στο σχολείο θηλέων Αχαρνών.
Στην απογραφή του 1861 υπάρχει εικόνα και για το μορφωτικό επίπεδο των κατοίκων της Τριφυλίας, το οποίο στον δήμο Δωρίου ήταν ανύπαρκτο. Μόλις 231 άντρες και 1 γυναίκα ήταν εγγράμματοι, ενώ 2.022 άντρες και 2.081 γυναίκες ήταν αγράμματοι. Δηλαδή συνολικά 232 κάτοικοι ήταν εγγράμματοι και 4.103 ήταν αγράμματοι. Ακόμη, στον δήμο Δωρίου λειτουργούσαν 2 σχολεία αρρένων, στα οποία υπηρετούσαν 2 δάσκαλοι και φοιτούσαν 135 μαθητές.
Παράλληλα, στην απογραφή του 1861 υπάρχουν πληροφορίες για τον καταμερισμό εργασίας. Έτσι στον δήμο Δωρίου κατοικούσαν 59 κτηματίες, 35 βιομήχανοι, 6 έμποροι, 929 γεωργοί, 479 ποιμένες, 13 εργάτες, 5 υπηρέτες, 13 κληρικοί, 14 δημοτικοί υπάλληλοι, ενώ δεν υπήρχε κανένας γιατρός, φαρμακοποιός ή μαία.
Τα Αρβανίτικα στην απογραφή του 1879
Κατά την απογραφή του 1879 στην Ελλάδα 58.858 κάτοικοι δεν μιλούσαν την ελληνική γλώσσα, χωρίς όμως δυστυχώς να εξακριβωθεί ο ακριβής αριθμός ομιλούντων Αρβανίτικα. Σύμφωνα πάντως με την απογραφή του 1879 οι περισσότεροι μη ομιλούντες Ελληνικά διέμεναν στις εξής περιοχές: Αττική 15.911, Μεγαρίδα 12.860, Θήβα 11.387, Κορινθία 8.722, Λειβαδιά 2.058, Λοκρίδα 1.663, Κάρυστο 1.337, Ναυπλία 1.111, Άνδρου 911, Τροιζηνία 206, Πατρών 532 και 732 σε λοιπές επαρχίες. Επομένως, μπορούμε βάσιμα να υποστηρίξουμε πως επρόκειτο στη συντριπτική τους πλειοψηφία για αρβανίτικους πληθυσμούς.
Η απογραφή του 1879 δίνει αναλυτικά πληθυσμιακά στοιχεία για τα χωριά της Τριφυλίας. Ως εκ τούτου, για τον δήμο Δωρίου: Στην πρωτεύουσα Σουλιμά διέμεναν 455 άρρενες και 416 θήλεις, σύνολο 874. Δεύτερο μεγαλύτερο χωριό ήταν το Λάπι με 231 άρρενες και 220 θήλεις, σύνολο 451. Τρίτο το Κούβελα με 229 άρρενες και 188 θήλεις, σύνολο 417. Έπειτα, το Μαυρομμάτι με 45 άρρενες και 41 θήλεις, σύνολο 86 και τέλος το Μπιζιό με 12 άρρενες και 15 θήλεις, σύνολο 27. Συγκεντρωτικά για τον δήμο Δωρίου: 972 άρρενες και 880 θήλεις, σύνολο 1.852 κάτοικοι.
Τα Αρβανίτικα στην απογραφή του 1889
Η απογραφή του 1889 δίνει αναλυτικά πληθυσμιακά στοιχεία για τα χωριά της Τριφυλίας. Ως εκ τούτου, για τον δήμο Δωρίου: Στην πρωτεύουσα Σουλιμά διέμεναν 520 άρρενες, 522 θήλεις, σύνολο 1.042. Δεύτερο μεγαλύτερο χωριό ήταν το Λάπι με 254 άρρενες και 241 θήλεις, σύνολο 495. Τρίτο το Κούβελα με 232 άρρενες και 209 θήλεις, σύνολο 441. Έπειτα, το Μαυρομμάτι με 35 άρρενες και 35 θήλεις, σύνολο 70 και τέλος το Μπιζιό με 15 άρρενες και 17 θήλεις, σύνολο 32. Συγκεντρωτικά για τον δήμο Δωρίου: 1.056 άρρενες και 1.024 θήλεις, σύνολο 2.080 κάτοικοι.
Τα Αρβανίτικα στην απογραφή του 1896
Επιπλέον, η απογραφή του 1896 αλλάζει τα δεδομένα, αφού το Ψάρι εντάσσεται στον δήμο Δωρίου και ξεπερνάει πληθυσμιακά το Σουλιμά, έχοντας 750 άρρενες και 693 θήλεις, σύνολο 1.443. Στο Σουλιμά διέμεναν 634 άρρενες, 599 θήλεις, σύνολο 1.233. Στο Λάπι διέμεναν 300 άρρενες και 288 θήλεις, σύνολο 588. Στο Κούβελα διέμεναν 259 άρρενες και 244 θήλεις, σύνολο 503. Συγκεντρωτικά για τον δήμο Δωρίου: 2.916 άρρενες και 2.755 θήλεις, σύνολο 5.674 κάτοικοι.
Τα Αρβανίτικα στην απογραφή του 1907
Ιδιαιτέρως πλούσια σε πληροφορίες για τα γλωσσικά είναι η απογραφή του 1907. Σύμφωνα με αυτήν στο νομό Τριφυλίας ομιλούν Αρβανίτικα -τα οποία δυστυχώς ακόμα αναφέρονται ως Αλβανικά από το επίσημο κράτος- 804 άρρενες και 885 θήλεις, σύνολο 1.689. Από αυτούς εγγράμματοι είναι 293 άρρενες και 6 θήλεις, σύνολο 299 και αγράμματοι 511 άρρενες και 879 θήλεις, σύνολο 1.390.
Πιο συγκεκριμένα, η συντριπτική πλειοψηφία των ομιλούντων Αρβανίτικα διαμένουν στον δήμο Δωρίου και ελάχιστοι στον δήμο Αυλώνος. Στον δήμο Δωρίου μιλούσαν Αρβανίτικα: 761 άρρενες και 830 θήλεις, σύνολο 1.591, εκ των οποίων εγγράμματοι ήταν 282 άρρενες και 6 θήλεις, σύνολο 288, ενώ αγράμματοι 479 άρρενες και 824 θήλεις, σύνολο 1.303. Να σημειώσουμε εδώ πως ο συνολικός πληθυσμός του δήμου Δωρίου ανερχόταν σε 3.073 άρρενες και 3.174 θήλεις, σύνολο 6.247. Στον δήμο Αυλώνος μιλούσαν Αρβανίτικα: 43 άρρενες και 55 θήλεις, σύνολο 98, εκ των οποίων εγγράμματοι ήταν 11 άρρενες, ενώ αγράμματοι 32 άρρενες και 55 θήλεις, σύνολο 87.
Σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, στην Αττική μιλούσαν Αρβανίτικα 18.387, στην Βοιωτία 17.262, στην Εύβοια 5.756, στην Αργολίδα 3.549, στην Κορινθία 2.891 και στην Τριφυλία 1.689. Διάσπαρτοι θύλακες Αρβανίτικων υπήρχαν στη Φθιώτιδα 508, στις Κυκλάδες 198 και στην Αιτωλοακαρνανία 111. Αναφορικά με την υπόλοιπη Πελοπόννησο, σε Αρκαδία, Ηλεία, Αχαΐα και Λακωνία το αρβανίτικο γλωσσικό αποτύπωμα ήταν σχεδόν μηδαμινό. Συνολικά, οι ομιλούντες Αρβανίτικα ήταν 50.975, εκ των οποίων 23.369 άρρενες και 27.606 θήλεις.
Τα Αρβανίτικα στην απογραφή του 1920
Η απογραφή του 1920 είναι χωρισμένη σε γεωγραφικά διαμερίσματα. Έτσι, στην Πελοπόννησο διέμεναν 8.195 ομιλούντες Αρβανίτικα, 3.632 άρρενες και 4.563 θήλεις. Μάλιστα, η απογραφή δίνει στοιχεία και για τους δίγλωσσους.
Στη Μεσσηνία το 85.45% όσων μιλούσαν Αρβανίτικα μιλούσαν και Ελληνικά. Πρόκειται για ιδιαιτέρως υψηλό ποσοστό αν αναλογιστεί κανείς πως στους νομούς Αργολίδας-Κορινθίας ανερχόταν στο 59.04% και στους νομούς Αχαΐας-Ηλείας στο 56,11%. Ως εκ τούτου, για το σύνολο της Πελοποννήσου το 60.16% των Αρβανιτών γνώριζαν και Ελληνικά, με τους Αρβανίτες της Μεσσηνίας να είναι πλέον σχεδόν όλοι δίγλωσσοι.
Αναφορικά τώρα με το επίπεδο εκπαίδευσης, 5.309 ομιλούντες τα Αρβανίτικα εκ των οποίων 1.708 άρρενες και 3.601 θήλεις ήταν αγράμματοι, ενώ 2.368 εκ των οποίων 1.776 άρρενες και 592 θήλεις ήταν εγγράμματοι, δίνοντας μια αναλογία επί του συνόλου περίπου 30% εγγράμματων και 70% αγράμματων, η οποία για τους άρρενες ήταν περίπου 50%-50%, ενώ για τις θήλεις 15%-85%.
Για την επαρχία Τριφυλίας, εγγράμματοι ήταν 95 άρρενες και 5 θήλεις, συνολικά 100 ομιλούντες Αρβανίτικα, ενώ αγράμματοι ήταν 85 άρρενες και 173 θήλεις, συνολικά 258, ενώ υπήρχαν και 17 μη δηλωθέντες. Από αυτούς τους 375 ομιλούντες Αρβανίτικα, οι 320, εκ των οποίων 160 άρρενες και 160 θήλεις γνώριζαν και Ελληνικά.
Αυτό το υψηλό ποσοστό διγλωσσίας των Αρβανιτών ίσως εξηγεί ως έναν βαθμό τη ραγδαία μείωση των ομιλούντων Αρβανίτικων στη Μεσσηνία. Έτσι, ενώ στην απογραφή του 1907 είχαν καταγραφεί 1.689 ομιλούντες Αρβανίτικων, το 1920 καταγράφονται μόλις 378.
Τα Αρβανίτικα στην απογραφή του 1928
Στην απογραφή του 1928 δεν αναφέρονται ομιλούντες Αρβανίτικων, αφού από τους 18.773 ομιλούντες την Αλβανική, οι 18.598 καταγράφονταν ως μουσουλμάνοι και η συντριπτική τους πλειοψηφία, δηλαδή 17.000 κατοικούσαν στην Ήπειρο και άλλοι 1.041 στην Μακεδονία, άρα αδιαμφισβήτητα δεν είχαν καμία σχέση με τους Έλληνες Αρβανίτες και αφορούσαν τους μουσουλμάνους Τσάμηδες της Ηπείρου.
Τα Αρβανίτικα στην απογραφή του 19251
Τέλος, στην απογραφή του 1951 αναφέρονταν ξανά στην Πελοπόννησο 2.763 ομιλούντες Αρβανίτικα, -τα οποία καταγράφονταν και πάλι ως Αλβανικά-. Εντύπωση προκαλεί το γεγονός πως αυτοί ανιχνεύονταν κυρίως στην Αργολίδα 2.082 και στην Κορινθία 644, ενώ αντίθετα στην Αχαΐα κατοικούσαν μόνο 23 και στη Μεσσηνία μόλις 3. Ως εκ τούτου, μπορεί βάσιμα να υποστηριχθεί πως το 1951, όλοι οι κάτοικοι στα Αρβανιτοχώρια της Τριφυλίας μιλούσαν πλέον Ελληνικά και τα Αρβανίτικα είχαν αρχίσει να χάνονται στη λήθη.
*Μελέτη του Τάσου Σκλάβου, Διδάκτωρ Κοινωνιολογίας
Δείτε ακόμα: Ντρέδες: Η εμφύλια διαμάχη του 1823 και ο ρόλος του Παπατσώρη